Boekreview: Less is More – How degrowth will save the world

Is degrowth dé oplossing om ‘de wereld te redden’? We leven in een kapitalistische wereld waarin we constant worden geprikkeld om te consumeren en produceren. Het hele systeem is ingericht op de aanname dat we tot in oneindigheid kunnen groeien. Maar dat is niet zo. Onze planeet is begrensd. De natuur kan niet tot in oneindigheid groeien. Door dit kapitalistische economische systeem putten we de natuur (en onszelf) uit. Het boek Less is More – How degrowth will save the world van Jason Hickel heeft mij heel veel inzichten gegeven over het kapitalisme en waarom de degrowth beweging zo belangrijk en hoopvol is. In deze blog neem ik jullie mee door de belangrijkste inzichten uit dit boek, maar ik raad je zeker aan om het boek zelf te lezen!

This book is not about doom. It is a book about hope. It’s about how we can shift from an economy that’s organised around domination and extraction to one that’s rooted in reciprocity with the living world.

Jason Hickel

Interdependencies & Interconnectedness

Jason Hickel begint het boek met een anekdote over zijn jeugd. Hij groeide op in Afrika, waar heel veel insecten waren. Jaren later is veel van deze biodiversiteit verdwenen. Hij zegt dan: “If we lose the insects, then everything is going to collapse.” Waarom is dat zo?

De ecosystemen van de aarde staan allemaal met elkaar in verbinding en zijn afhankelijk van elkaar. Menselijke activiteiten verstoren deze natuurlijke ecosystemen op een veel te hoog tempo, omdat we uitgaan van oneindige groei. Maar de natuur is op een bepaald moment uitgegroeid, die groeit niet tot in oneindigheid. En we halen zo snel en veel grondstoffen uit de natuur, dat het niet snel genoeg geregenereerd kan worden.

Die afhankelijkheid en verbinding (interdependencies en interconnectedness) maakt ecosystemen zo complex. Het is ook moeilijk om te voorspellen hoe ze zich zullen ontwikkelen. En om het nog onzekerder te maken, kunnen feedback loops en tipping points de situaties riskanter maken dan we denken. Feedback loops versterken of verzwakken een bepaald effect. Ter illustratie: opwarming van de aarde > smelten ijskappen > minder zonnestralen worden teruggekaatst (albedo effect) > meer warmte blijft in de atmosfeer > opwarming van de aarde wordt versterkt. Tipping points zijn punten waarop we over een bepaalde grens gaan, waarna de schade niet meer zomaar hersteld kan worden. De 1,5 graad opwarming van de aarde is zo’n tipping point.

Ons economisch systeem is aan verandering toe

Als we al deze ellende voor willen blijven, moeten we ons economisch systeem veranderen. Jason Hickel stelt: “Our economic system is organised around the imperative of constant growth. […] But in nature there is a self-limiting logic to growth: organisms grow to a point of maturity, and then maintain a state of healthy equilibrium.” Het kapitalisme is fundamenteel gezien afhankelijk van oneindige groei. Maar ook al zouden we switchen naar bijvoorbeeld groene energie, zolang oneindige groei het doel is, zal de economie nooit volledig duurzaam worden. Er bestaat niet zoiets als ‘groene groei’.

Kapitalisme zit zo diep in ons systeem, dat het lastig is om een nieuw economisch systeem voor te stellen. Toch is dat nodig als we willen blijven leven op deze aarde. En daar komt de degrowth beweging om de hoek kijken. Maar voordat we daar induiken, laten we eerst kijken naar waarom het streven naar economische groei de grootste boosdoener is voor een leefbare toekomst.

De eerste misvatting is dat groei gelukkig maakt. Maar, groei maakt niet gelukkig. We hebben geen oneindige economische groei nodig om mensen hun leven te verbeteren. Na een bepaald punt is er geen positieve relatie meer tussen BBP en welzijn.

Daarnaast is het ontstaan van het kapitalisme niet zo rooskleurig geweest als je wellicht hebt geleerd op school. Het kapitalisme is ontstaan door wrede handelingen, massale verarming en de systematische vernietiging van zelfvoorzienende communities. Hier wordt in het boek veel dieper op ingegaan, maar de kern van de boodschap is dat opzettelijk mensen werden arm gehouden en onderdrukt om de rijken rijker te maken.

Verder zijn er voorstanders van ‘green growth’ en mensen die zeggen dat technologie ons wel gaat redden. Maar meerdere wetenschappers hebben deze claims allang ontkracht: klimaatmitigatie kan niet samengaan met economische groei. Dit statement is alleen niet goed te verkopen aan het huidige systeem. Dus in plaats van te veranderen, gaan we uit van hypothetische situaties waarin technologie ons wel redt. Maar wat als dat niet lukt? Dan hebben we een probleem. In het boek geeft Jason Hickel een voorbeeld over een bepaalde techniek om CO2 te absorberen waar mensen enthousiast over zijn en zelfs berekeningen mee maken. Maar het is nog helemaal niet bewezen te werken, en zeker niet op de grote schaal waarop het nodig zou zijn. Daarbij komt dat voor die schaal de grootte van India nodig is om het systeem op te bouwen, dus ook praktisch gezien is het geen mogelijkheid.

Degrowth

Oké, maar dit was een boek over hoop toch? Ja, dat klopt. Vanaf nu gaan we kijken naar hoe degrowth de wereld kan redden. Allereerst: wat is degrowth?

Degrowth = een vermindering van energie- en grondstoffengebruik om de economie op een veilige, rechtvaardige en eerlijke manier weer in evenwicht te brengen met de levende wereld.

De essentie van degrowth is dat bepaalde sectoren kunnen groeien (schone energie, gezondheidszorg, regeneratieve landbouw), maar andere sectoren zijn minder noodzakelijk of zelfs ecologisch destructief (privévliegtuigen, wapens, fossiele brandstoffen) en moeten stoppen of afschalen. Daarnaast is de verdeling van de welvaart heel belangrijk. Die moet rechtvaardiger dan nu het geval is.

Dat betekent dus niet dat degrowth gelijk staat aan een daling van het BBP of dat we in een recessie moeten komen. We moeten een heel nieuw economisch systeem ontwerpen die niet gebaseerd is op economische groei hoe dat nu gemeten wordt.

Maar bovenal moeten we vooral de manier veranderen waarop we de wereld zien, en onze plaats daarin. We staan niet boven de levende wereld, we zijn er onderdeel van. Als je het zo gaat bekijken, klinkt ons huidige economische systeem als iets dat niet zou moeten kunnen (zachtjes uitgedrukt).

Hoe ziet zo’n degrowth systeem eruit? Waar is het op gebaseerd? Jason Hickel geeft vijf praktische stappen: 1) stop met ‘planned obsolescence’, 2) stop met adverteren, 3) vervang ‘ownership’ door ‘usership’, 4) voorkom voedselverspilling, en 5) verklein ecologisch destructieve industrieën.

Stop met planned obsolescence

Planned obsolescence is het verschijnsel dat producten zo gemaakt worden om kapot te gaan na verloop van tijd. Denk bijvoorbeeld aan je telefoon die na een paar jaar niet meer de updates kan uitvoeren waardoor je een nieuwe moet. Daar moeten we dus mee stoppen. Hoe? Door bedrijven te verplichten garanties voor meerdere jaren af te geven, door een right to repair in te voeren, waardoor het verboden wordt voor bedrijven om producten te produceren die niet gerepareerd kunnen worden en door lease modellen in te voeren, waardoor de producent verantwoordelijk blijft.

Stop met adverteren

Marketeers manipuleren onze emoties zodat we meer kopen dan we nodig hebben voor een gelukkig leven. Hierdoor denken we materialistische dingen nodig te blijven hebben, terwijl dat niet zo is. Het gevolg van minder advertenties is dat we blijer en meer tevreden zijn. Hoe? Door quotas in te stellen om de hoeveelheid geld dat naar advertising gaat te verminderen, door manipulerende marketingtechnieken te verbieden en door publieke plaatsen te bevrijden van advertenties, zodat mensen niet ongewenst reclame zien. Over het stoppen van publieke advertenties is ook een interessante VPRO Tegenlicht aflevering.

Vervang ownership door usership

Hoe vaak gebruik je een boor of een hamer? Het is toch veel logischer om dit met je buurt te delen? We hebben niet allemaal onze eigen spullen nodig als we die spullen bijna nooit gebruiken. Door te delen zijn er minder materialen nodig. De deeleconomie komt al op gang, dus dat kan verder uitgebreid worden. Denk aan auto’s, scooters, gereedschap, kleding, etc. Het is wel van belang dat we goed omgaan met deze spullen.

Voorkom voedselverspilling

Zo’n 50% van al het voedsel dat wordt geproduceerd eindigt als afval. Oorzaken: groenten/fruit is niet ‘mooi’ genoeg, strenge houdbaarheidsdata, bulkadvertenties, huishoudens die het weggooien, etc. In armere landen ontstaat voedselverspilling vooral door slechte transportatie en opslagsystemen. Dit is natuurlijk bizar als je beseft dat ook heel veel mensen honger hebben. Gooi dus zo min mogelijk voedsel weg, support ondernemingen die tegen voedselverspilling strijden (bijvoorbeeld Kromkommer, SUNT). Maar de politiek heeft hier ook een grote rol te spelen om op globaal, nationaal en regionaal niveau hier oplossingen voor te implementeren.

Verklein ecologisch destructieve industrieën

Dit heb ik al kort aangekaart, maar industrieën die ecologisch destructief en sociaal minder noodzakelijk zijn moeten krimpen. Denk aan de fossiele energie-, (rund)vlees- en wapenindustrie. We moeten de economie organiseren rondom de waardes die we het belangrijkst vinden. Hiervoor moeten overheden concrete doelen stellen voor het verminderen van materiaal- en energiegebruik. Ook moet er een soort van ‘Cap, fee and dividend’ systeem komen, zodat kleine ondernemers niet worden verdrongen.

Waarom degrowth het antwoord is

Wellicht denk je nu: ‘maar raken mensen dan niet hun baan kwijt als we geen economische groei meer nastreven?’ Het simpele antwoord is: nee. Je kunt het namelijk ook anders bekijken: we hebben geen nutteloze (‘bullshit’) banen meer, we kunnen naar kortere werkweken gaan en we verdelen het werk over de samenleving. We kunnen ook een publieke ‘job guarantee’ introduceren: iedereen die wil werken kan een baan krijgen in een sociaal wenselijk en gewilde functie. Een van de belangrijkste randvoorwaarden is wel dat we de ongelijkheid verminderen. Er zal altijd genoeg zijn voor iedereen, als we het op een juiste manier verdelen.

“Shortening the working week is one of the most immediately impactful climate policies available to us.” Want als mensen meer vrije tijd krijgen, neigen ze naar lage impact activiteiten, zoals sporten, vrijwilligerswerk, socializen, waar dus minder energie voor nodig is.

Alle stappen voor een degrowth economisch systeem gaan uiteindelijk over het fundamenteel veranderen van de logica van het kapitalisme. Het kapitalisme is georganiseerd rondom constante productie van scarcity. “Abundance is revealed to be the antidote to growth.”

Daarnaast moet het geldsysteem ook anders, want de reden dat onze samenleving vol met schulden zit, is omdat het geldsysteem op zichzelf een schuld is. Banken creëren letterlijk geld uit niks. Banken creëren de hoofdsom van wat ze uitlenen, maar ze creëren niet het geld voor de rente. Daardoor is er altijd een tekort. Een geldsysteem gebaseerd op (compound) rente is niet verenigbaar met een duurzaam leven in balans met de aarde.

Stel je een economie voor waarin mensen nuttige goederen en diensten produceren en verkopen; waarin mensen eerlijk worden gecompenseerd voor hun arbeid; waarin innovatie zorgt voor betere, duurzamere producten, de ecologische druk vermindert, arbeidstijd vrijmaakt en het menselijk welzijn verbetert; die reageert op – in plaats van negeert – de gezondheid van de ecologie waarvan ze afhankelijk is. Dat klinkt te mooi om waar te zijn, of niet?

Het is inderdaad fundamenteel anders dan wat we ‘gewend’ zijn, maar het is wel degelijk mogelijk. Het is niet makkelijk, maar met een collectieve kracht is het mogelijk. Uiteindelijk moeten we naar een steady-state economie, door twee principes te volgen om in balans te blijven met de natuurlijke wereld:
1) Neem nooit meer dan wat het ecosysteem kan regenereren.
2) Verspil of vervuil nooit meer dan wat het ecosysteem veilig kan absorberen.

Ecosystemen kunnen heel snel regenereren, als we ze daar de ruimte voor geven. Maar we moeten wel zo snel mogelijk handelen, anders is het wellicht te laat.

Tot slot

Jason Hickel eindigt het boek met een vraag, die ik ook graag aan jou voorleg: “Ultimately, what we call ‘the economy’ is our material relationship with each other and with the rest of the living world. We must ask ourselves: what do we want that relationship to be like? Do we want it to be about domination and extraction? Or do we want it to be about reciprocity and care?”

Review Less is More – How degrowth will save the world

Titel: Less is More – How degrowth will save the world.
Auteur: Jason Hickel
Genre: non-fictie, duurzaamheid, economisch systeem, systeemverandering
Aantal pagina’s: 290
Rating: 5/5